EREĞLİ AYASOFYASI

EREĞLİ’DE ORHAN GAZİ (AYASOFYA-ORTA ) CAMİİ

ORTA CAMİ (ORHAN GAZİ CAMİİ) “ADI” HAKKINDA: Türkiye’nin çok eski tarihe sahip olan Camilerinden biri olan ORHAN GAZİ CAMİİİ, Ereğli’nin Orhanlar (Sultan Orhan) Mahallesinin Orhan Gazi Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Bugün Cami, Akarca Mahallesi No:41’de, 5 pafta-150 ada-1 parsel kadastro kaydında bulunmaktadır.

Camiinin adı üzerinde çeşitli kullanımlar mevcuttur. Adı,  kısa süre de olsa ORTA CAMİ olarak zikredilmiştir.  Fakat, neden ve nasıl bu ad ile zikredilmiş olduğu hakkında, elimizde belge ya da bilgimiz yok. Asıl adı ne ise o adla zikredilmiş olması gerekirken neden Orta Cami denilmiştir diye düşündüğümüzde, cami mekanın “orta bir yer” olduğundan mı bu ad türetilmiştir bilmiyoruz. Bildiğimiz bir şey var ki, o da, bu Orta Cami adının 1990’lı yıllarda resmen Orhan Gazi Camii adıyla değiştirilmesi talebi olduğu ve değiştirilmiş olduğudur. 1996’da Ereğli Kaymakamı olan Nail Taşdelen’in “Orta Camii” olan adın, Orhan Gazi Camii olarak değiştirilmesi üzerine yazılı talebi olduğu bilinmektedir.

Kaymakam Taşdelen’in ilgili yazılı talebinde de; “Ereğli yerel tarihi üzerine araştırmaları olan Tahsin Aygün’ün kitabında (1948) Orhan Gazi Camii adını görebilmekteyiz. Caminin asıl adı Orhan Gazi Camiidir.. Geç de olsa ecdadın yadigarı olan bu camiye Orhan Gazi Camii adı verilmesi bir kadirşinaslık olacaktır” denilmektedir. Tarihi bir eserimiz üzerinde bu hassasiyeti ve bu kadirşinaslığı gösteren Sayın Taşdelen’i bu vesileyle şükranla anıyoruz.

İsim değişikliği konusunda, Diyanet İşleri Başkanlığının da bir “onay-kabul” yazısı da olmuştur. Ve sonuçta 1997’de “Tapuda; Kütük No: 300, Pafta: 5, Ada: 150, Parsel: 1’de kayıtlı olan Caminin adı ‘Orhan Gazi Camii’ olarak asıl adı ile değiştirilmiştir.

Bu yapı,  Osmanlı İmparatorluğu döneminden önce Ereğli’de yaşamış olan Romalılar tarafından kilise olarak yapılmış olup, adı da Hagia Sophia (İlahi Akıl-Aya Sofya) olarak verilmiştir.

 2. Osmanlı Padişahı Orhan Gazi döneminde Ereğli’nin alınmasından sonra; Sultan Orhan Camii-Orhan Bey Camii ve Orhan Gazi Camii adları ile kayıtlardaki yerini almıştır. Fakat her nedense, son yıllarda, Ereğli halkınca daha çok  Orta Camii kullanılagelmiştir.

Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa’nın ve özellikle de komutanlarından Konur Alp’in, Ereğli’yi fetih mücadelesinden hareketle, kaynaklarda-kitaplarda; Ereğli’deki Ayasofya Kilisesi-Camisi adından bahsedilirken, “bu Caminin adı Orhan Gazi’ye izafeten-ithafen Orhan Gazi Camii adı verilmiş olduğu”ndan bahsedilir. Bu ifadeler kullanılırken, fetih duygusu mu düşünülüyor, yoksa ‘çok sonraki yıllarda bu ad verilmiştir’ denilerek, ‘Orhan Gazi’nin Ereğli’de fetihleştirmesi yoktur’ diyenlerin düşüncesi mi desteklenmek istenmiştir bunu bilmiyoruz.

Fiziksel görüntüsündeki çeşitli etkenlerden dolayı, bu yapı, önceleri Bizans Basilikasnın Camiye dönüştürülmüş eseri olarak kaydedilmemiş, Cami’nin Bizans döneminden kalma bir kilise olduğunu ilk kez Osman Sümer daha sonra da Tahsin Aygün belirtmiştir. Kilise ve Cami olarak, fiziksel yapısında hep değişiklikler olagelmiştir. Cami, 1903’te 1954’te ve en son 2013’te restorasyona tabi tutulmuştur.

Osmanlı İmparatorluğunun bir özelliği; önem verdikleri ve fethettikleri bir yerin fethinin gerçekleştirilmesinin ardından, kan ve kılıç hakkı denilerek, o yerin en önemli en büyük kilisesini Camiye çevirmektir. Bu durum, fethin simgesi olarak kabul edilir. İstanbul’daki Ayasofya Kilisesi-Camii, bu durumun en bariz örneğidir.

Ereğli’de Orhan Gazi Camii binası, Bizans döneminde (5.yy) Ayasofya Kilisesi olarak bina edilmiş ve ardından görev-hizmet yapmıştır. Orhan Gazi döneminde, Bolu Göynük Safranbolu üzerine fetih yapmak üzere görevlendirilen Konur Alp ve Süleyman Paşa’nın ilgili fethi gerçekleştirdikten sonra Orhan Bey Camii adını almıştır.

Türkiye’de birçok ‘Ayasofya Kilisesi’ olarak bilinip sonradan Camiye dönüştürülmüş tarihi yapılar var. En önemlisi İstanbul Ayasofya’sı, diğeri 2013 ortalarında müzeden tekrar camiye dönüştürülen Trabzon Ayasofya’sı, İznik Ayasofya’sı.. İznik’te iki defa Hıristiyanlık Konsil’i (büyük şûrası) toplanmıştır. 

Orhan Gazi, babası Osman Bey’in vefatı ile büyük bir fetih mücadelesine girmiştir. En önem verdiği yer İznik ve İznik’teki Ayasofya Kilisesidir. Çünkü Osmanlı, İ’layı Kelimetullah (Allah’ın Kelamını insanlığa yayma) felsefesi ile hareket etmiştir. İznik de Hıristiyanlar için çok önemli ve çok kutsal kabul edilen bir baş-şehirdir. Orhan Gazi, ilk medreseyi de İznik’te açmıştır. Yine, tarihi araştırmalardan da anlaşılıyor ki Kdz Ereğli de Hristiyanlık tarihi için çok önemli bir yer olduğundan, Osmanlı’nın ilk zamanlarında, sınırlar içine katılması sağlanmıştır.

TÜRKİYE’DE “AYASOFYA” ADLI KAÇ YAPI VAR?: Vakıflar Genel Müdürü Adnan Ertem, “Türkiye’de yedi Ayasofya var” derken, Kastamonu Üniversitesi’nden Yrd. Doç. Ersoy Soydan’ın yayımlayacağı belirtilen  ‘Türkiye’de Kilise ve Manastırlar’ kitabına göre Türkiye’de adı Ayasofya olan dokuz kilise vardır.

ZONGULDAK-EREĞLİ’DEKİ AYASOFYA: Yazar Emre Ertani, yukarıdaki kitaptan da bahsettiği yazısında (Agos’taki bir yazısında) Türkiye’deki Ayasofya’lar hakkında bilgi verirken, Türkiye’de Ayasofya adıyla bilinen kiliseleri şöyle sıralıyor: Edirne-Kırklareli(Vize)-İstanbul-Trabzon-Gümüşhane-Zonguldak-Bitlis-İznik olarak sıralıyor. (Toplam 9 tane diyor).

İstanbul’daki Ayasofya Kilisesi 532-37 yılları arasında yapılmışken, (aşağıdaki bilgilerden hareketle) Ereğli’deki Ayasofya, İstanbul’dakinden 100 yıl kadar önce yapılmıştır.

Yazar Ertani, Zonguldak-Ereğli’deki Ayasofya’nın yapılış tarihi hakkında şu bilgileri veriyor: “5. yüzyılda II.Theodosios döneminde (408-450) inşa edildiği bilinen yapının Ereğli’nin alınmasından sonra Orhan Gazi tarafından camiye çevrildiği tahmin ediliyor. Günümüzde Orta Camii adıyla kullanılıyor.” Bu ifadeler bizim önemli çünkü Cami 2013 restorasyonuna girmeden önce, caminin dış duvarında caminin yapılış tarihi ‘5. ya da 6.yy’da” yapılmış denilmekte idi. Yani araştırmacıların net tarihi yoktu. Fakat şimdi ilk defa bu yapının yapılış zamanı belirtilmektedir. (II.Theodosios döneminde: 408-450).

Dikkat çeken husus, “Orhan Gazi’ye izafeten bu kiliseye Orhan Gazi Camii adı verilmiştir” denilmiyor, Ereğli’nin alınmasından sonra Orhan Gazi tarafından camiye çevrildiği tahmin ediliyor diyor.

ORHAN GAZİ CAMİİ’NDE HIRİSTİYANLIK DÖNEMİ İZLERİ: İlk önce Kilise olarak (Ayasofya) ibadete sunulan yapıda, hâlen Hıristiyanlık döneminden kalma izler kendini göstermektedir. Mesela giriş kapısında bulunan bir taş bu duruma örnektir.

Yine, yapının duvarlarında Hz İsa ve Havarilerini konu alan fresklerin de olduğu (önceki yıllarda) görülmüştür. Bu fresklerin, günümüze kadar varlıklarını sürdüremediği ve uzun yıllar sıva-boya vb sonrasındaki yıpranma nedeniyle yok olduğu düşünülmektedir. Yapının içinde çok önceleri bir kitabe olduğu ve bunun da bir şekilde yok olduğu bilinmektedir.

KDZ EREĞLİ VE II. THEODOSİOS: “Roma İmparatorluğu''nun M.S. 395 yılında Bizans ve Roma olarak ikiye ayrılmasıyla Bizans hâkimiyetinin başladığı Herakleia ''da, Bizans İmparatoru II. Theodosios (M.S. 408 - 450) döneminde Hıristiyanlar zafer kazanırlar. Bu tarihlerde kentin büyük bir deprem yaşadığı ve Bizans İmparatoru II. Theodosios''un kente gelerek yeniden inşası konusunda gerekli desteği verdiği bilinmektedir.”

ROMA İMP. II.THEODOSİOS KİM?: “II. Theodosius  (Latince: Flavius Theodosius) (d. 10 Nisan 401 – ö. 28 Temmuz 450) 408 – 450 yılları arasında Doğu Roma''nın imparatoruydu. Daha ziyade hükümdarlığı sırasında Konstantinopolis''te yaptırdığı 6 kilometre uzunluğundaki Theodosius surları ile yine kendi adını taşıyan Theodosius kanunları (Codex Theodosianus) ile tanınır. Döneminin bir diğer önemli olayı da 431 yılında topladığı İkinci Efes Konsili idi. Ayrıca Konstantinopolis''de bir üniversite kurmuştur. İmparatorluğu döneminde en önemli eserlerden biri de 2. Ayasofya yapımı sayılabilir.” Kaynak: Vikipedi

1. “Plinius d.J.nin mektuplarından öğrenebildiğimiz kadarıyla,  Havari Andreas’ın Hıristiyanlığa kazandırdığı Bithynia Bölgesi Hıristiyanlığın yayılması açısından büyük bir önem kazandı. 408-450 yılları arasında Roma İmparatorluğu başında olan II.Theodosius’un kente (Ereğli’ye) ziyarette bulunması ve bir depremden sonra yeniden yapılanma önlemlerinin başlaması da Heraklea’nın önemine işaret eder. Bu durumu V.Schultze’nin Sozomenos’un yazdıklarından çıkardığı sonuçtan öğreniyoruz.”

“Kısa süre önce Pontos’ta Heraklea diye adlandırılan kenti görmeye gittiğinde ve acı çekenleri teselli ettiğinde yaz mevsiminde Bithynia’da seyahat ediyordur. (Sozomenos Proem-13.Schultze-Erken Hıristiyanlık Kentleri ve Bölgeleri-231). II.Theodosius tarafından kurulan Honorias ilinin başkenti halbuki yeni gelişen Klaudiopolis (BOLU) olmuştur. Bu kentin Türkler tarafından fethinden sonra Heraklea tekrar Metropolis olmuştur. 

Kaynak: Herakleia Pontike-Ereğli, Bir Yapı Tarihi İncelemesi-Wolfram Hoepfner

Tahsin Aygün “II. Thedosius döneminde, Heraklea’da Hıristiyanlık kesin bir zafer kazanmıştır. Böylece Metropolis konumundaki Heraklea’ya yeni kiliseler yapılmaya başlanmıştır” diye yazmaktadır.Fakat Ayasofya dışında başka bir isim belirtilmemektedir.

“M.S 1. Yüzyılda Hıristiyanlık, Havari Andreas’ın etkisiyle, Bithynia ve Herakleia’da yayılmaya başlamış ve Bithynia valisi Genç Plinius’un tüm çabalarına ve hatta acımasız takibine rağmen bu yeni din bölgede yayılmasını sürdürmüştür. W.Hoepfner-1966”

EREĞLİ’DE AYASOFYA KİLİSESİ- AYASOFYA CAMİSİ: Ereğli’deki Ayasofya konusunda fazlaca araştırma ve eser üretilememiş olduğunu görmekteyiz. Bir nebze de olsa, detaylı bir bilgiyi Yrd. Doç. Dr. Tayfun Akkaya’nın HERAKLEİA PONTİKE adlı çalışmasında bulabilmekteyiz. Tayfun Akkaya, “bu eser 5. ya da 6.yy’da Bizans döneminde yapılmıştır” diye tahmini zaman belirtirken,  John FREELY ise  Ayasofya Kilisesinin II.THEODOSİUS (408-450) döneminde inşa edildiğini belirtmektedir. Bu bilgi ile kilisenin ne zaman yapıldığı net olarak belirtilmektedir.

AYASOFYA KİLİSESİ- AYASOFYA CAMİSİ: “Herakleia Pontike’nin surla kaplı kent alanının içinde ve güneyinde HAGİA SOPHİA (İlahi Akıl) KİLİSESİ, Orhan Gazi’ye izafeten Camiye çevrildiğinden Orhan Gazi Camii (1-Tahsin Aygün-Kdz Ereğlisi Tarihi) ve halk arasında da ORTA CAMİ olarak adlandırılan bu eski Bizans Kilisesi, Akarca Mahallesi-Orta Cami Cad.-No 41- adresinde, 5 Pafta-150 Ada-1 Parsel kadastro kaydına sahip tescilli bir mimari örneğidir.”

“Bu yapı, önceleri uzaktan görülebilen minaresinden ve caddeye paralel yüksekçe bir avlu duvarı içinde yer almasından dolayı (2-Bugün bu yüksek avlu duvarı ortadan kalkmış olup, bina caddeyle iç içedir. Eski anayol üzerinde yer alan bu kilisenin bulunduğu noktada en az 2 m’lik bir toprak yükselmesi olmuştur. Bu yüzden cephenin büyük bir bölümü toprak altındadır.) eski seyyahlar tarafından bir Bizans Basilikasının Camiye çevrilmiş örneği olarak kaydedilmemişti. Ancak seyyahlar, kuzey portalin üstünde yer alan TRAİANUS dönemine ait yazıtı kopye etmekle yetinmişlerdi. Bu yazıt, önce 1701’de Pitton de Tournefort tarafından fark edilmişse de, bir yanlışlık eseri olarak Caminin yanındaki bir eve ait olarak kaydedilmişti.(3-Pitton de Tournefort, 1712, Cilt 2- s 138). Bu Caminin esasının Bizans devrinden kalma bir kilise olduğu ilk kez OSMAN SÜMER ve daha sonra da TAHSİN AYGÜN tarafından belirtilmiştir. (4-Osman Sümer- Ereğli- T.T.O.K Belleteni-107-Aralık1950-sayfa 12-13) . Bu yapı daha sonra 1961’de Ereğli’ye gelen F.K. DÖRNER ve W. HOEPFNER tarafından yapılan bir yayında kısaca tanıtılmıştır. (5- Friedrich Karl Dörner – Wolfram Hoepfner- AA-1962-süt 584-585) Daha geniş olarak da W.HOEPFNER’in 1966’da basılan kitabında yer almıştır.”

Tayfun Akaya yine ilgili eserinin (69.sayfasında) “Ayasofya Kilisesi Tarihlendirme” başlığı altında şunları yazar: “Orta Camii olarak tanınan bu Erken Hıristiyan basilikası, genel plan özellikleri, apsis cephesinin durumu, apsis üçüz pencereleri, payeleri ve paye başlıkları dikkate alındığında 5. ya da 6. yy’da yapılmış intibaını uyandırmaktadır.” “Plan şeması bakımından bu yapıya benzer örnekler arasında İZNİK AYASOFYASI, EFESOS KONSİL KİLİSESİ, SİDE’deki ve SİLİFKE civarındaki Erken Hıristiyan basilikaları İstanbul’da STUDİOS MANASTIRI KİLİSESİ ve İLK AYASOFYA, Yunanistan’da da bilhassa apsis pencerelerindeki yakın benzerliği dolayısıyla HAGİOS DEMETRİOS KİLİSESİ gibi muhtelif yapılar, çok sayıdaki örneklerin en karakteristikleri olarak sayılabilir”..

EREĞLİ AYASOFYA KİLİSESİ (ORTA CAMİ) NE ZAMAN İNŞA EDİLDİ?

“Ereğli ilçe merkezindedir. 5.yüzyılda  2.Theodosios döneminde inşa edildiği bilinen yapının Ereğli’nin fethinden sonra Orhan Gazi tarafından camiye çevrildiği kabul edilmektedir. Üç nefli ve bazilikal planlı yapı, bir çok kez onarılmış ve orijinal özelliklerini büyük ölçüde yitirmiştir. Yine de devasa sütunları ve mermer süslemeleriyle dikkat çekicidir.” (*)

(*) Kaynak: John Freely, Türkiye Uygarlıklar Rehberi, Çev: Tuncay Birkan v.d., YKY, İstanbul, 1.Baskı, Aralık 2002, Cilt:2, s.86.

1. Yazar Tahsin Aygün “Tahtında 395-408 arasında hüküm süren Arkadios’tan sonra başa II.Theodosios geçmiş ve onun hakimiyeti esnasında (408-450) HERAKLEİA’da Hristiyanlık kesin bir zafer kazanmıştır. Böylece, METROPOLİS konumundaki Herakleia’da kiliseler yapılmaya başlanmıştır” diye yazar. 

Wolfram Hoepfner de “bu dönemde HERAKLEA’nın önemli bir ticaret merkezi olma konumunu da sürdürdüğünden, tabiatıyla yapılanma faaliyetleri yalnızca dini mimari sahasıyla sınırlı kalmamıştır. II.Theodosios’un kenti ziyaret etmesi ve vuku bulan şiddetli bir deprem neticesinde yeniden yapılanmanın başlaması bu durumun açık kanıtıdır. Ancak II.Theodosios tarafından kurulan HONORİAS eyaletinin başkenti yeni gelişen KLAUDİOPOLİS (BOLU) şehri olmuştur. 536’da İmparator İustinianus zamanında da Paflogonia ve Honorias eyaletleri birleştirilip, iç kesimde iki metropolitlik kurulduğunda, HERAKLEİA dini merkez olma konumunu kaybetmiştir. Bu düzenleme ile kıyı şehirleri, PİSKOPOSLUK seviyesinde tutulmuştur. Daha Klaudioplois (Bolu) Türkler tarafından ele geçirildiğinde,  HERAKLEİA tekrar METROPOLİS olmuştur”. (Kaynak-AKKAYA-HERKEİA PONTİKE-28.sayfa)

EREĞLİ’DE 2 ÖNEMLİ KİLİSE, İKİ ÖNEMLİ CAMİ OLDU

*Kilise Camii: Bendereğli Nahiyesindedir. Müezzinine yevmi üç akça vazife verilmiştir. (Kaynak: KK TD 547, v 214a.)

Bu Cami’nin Osmanlı Arşiv Belgelerindeki diğer adı Sultan Süleyman Camii’dir. Bu isim, Ereğli’nin Osmanlı idaresine geçmesini sağlayan Orhan Gazi’nin kahraman oğlu olan Süleyman’a ithafen verilmiş bir isimdir. Ve Ereğli’de büyük bir mahalle olan SÜLEYMANLAR mahallesinde bu isim hala yaşatılmaktadır.

*Orhan Bey Camii: Ereğli’deki bu camii Orhan Bey yaptırmış, camiin kayyımlığına yevmi iki akça, mum bahasına bir akça olmak üzere toplam 1117 akçalık bir gelir kasabanın iskelesinin gelirlerinden vakfedilmiştir. (Kaynak: KK TD 547, v.214a.)

Bahsedilen bu Camii, bu yazımızın konu olduğu Orhan Gazi Camisidir. Osmanlı dönemindeki adı, Sultan Orhan Camisidir. Orhan Gazi’nin adı da Ereğli’nin diğer büyük bir mahallesinin adında (ORHANLAR) yaşatılmaktadır.

ORHAN GAZİ CAMİ 2013’TE RESTORASYONA GİRDİ: Kastamonu Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından ihale edilen ve 20 Mayıs 2013 tarihinde sözleşme yapılarak restarosyona alınan tarihi Orhan Gazi Camii, 2014 Eylül ayında Kurban Bayramı ile tekrar ibadete başladı.

EREĞLİ’DE BİR KÖY, EYÜP SULTAN TÜRBESİNE VAKFEDİLMİŞ: Kenan Ziya Taş’ın (Ankara Ünv.-Sos .Bil. Enst.-Tarih Anabilim Dalı) “TAPU TAHRİRDEFTERLERİNE GÖRE, 16.YY’DA BOLU SANCAĞI” adını taşıyan Doktora tezinde şu bilgileri verir: “Türbe ve çeşme vakfı ise küçük vakıflardır. Yalnızca bunlardan Ereğli’de bir köy, Eyyûb Ensarî Hazretlerinin İstanbul’daki türbesine vakfedilmiş olup, 5339 akça geliri bulunmaktaydı. (Kaynak: KK TD 547, v.45b.)

Bu yazı 4863 defa okunmuştur

Yazara ait tüm yazılar için tıklayınız

Tweetle

YORUMLAR (2)

YORUM EKLE

YORUM EKLE

---

---